80 lat temu z placu Łuczkowskiego wyruszył pierwszy marsz śmierci
„Próba buntu Żydów w Chełmie i Hrubieszowie została bezwzględnie stłumiona” – głosił oficjalny komunikat niemieckiej agencji informacyjnej DNB. 1 grudnia 1939 roku prawie 2000 mężczyzn zgromadzonych na placu E. Łuczkowskiego w Chełmie na rozkaz dowódcy SS zmuszono do marszu w kierunku Hrubieszowa. Był to początek zagłady 18-tysięcznej chełmskiej społeczności żydowskiej.
W czwartek wieczorem, 30 listopada 1939 roku, nazistowskie władze w Chełmie nakazały wszystkim Żydom w wieku od 16 do 60 lat stawić się 1 grudnia o godzinie 8.30 na placu E. Łuczkowskiego. Wielu, obawiając się najgorszego, ukryło się w piwnicach (niektórzy także w chełmskich podziemiach) lub schroniło w domach nieżydowskich znajomych. Ci, którzy rano 1 grudnia przybyli na plac, zostali otoczeni przez uzbrojonych żołnierzy. Poinformowano ich o pozbawieniu praw obywatelskich oraz skazaniu na wydalenie z miasta. Na placu zostali zastrzeleni znani chełmscy lekarze: Dawid Walberger i Israel Oks.
O godz. 12.30 Żydom w 10 kolumnach po około 200 osób nakazano maszerować pod eskortą 60 esesmanów w kierunku Hrubieszowa. Pierwszej zbiorowej egzekucji (20 osób) Niemcy dokonali w lesie Borek w pobliżu szpitala wojskowego. Potem były kolejne. Oprócz egzekucji, esesmani zabijali każdego, kto nie nadążał lub się zatrzymał. Dwóch mieszkańców wsi zatrudnionych przez chełmską Żydówkę w celu ustalenia losów jej męża tylko wzdłuż 36 km drogi Chełm-Hrubieszów naliczyło ponad 600 zabitych. Niemieckie raporty podają, że 440 z 1018 Żydów zostało zastrzelonych za próbę ucieczki.
2 grudnia w Hrubieszowie 800 Żydów z Chełma Niemcy dołączyli do grupy ponad 1000 hrubieszowskich Żydów, zmuszając wszystkich do marszu w kierunku granicy niemiecko-radzieckiej. I choć do granicy było zaledwie 4 km, naziści poprowadzili ich przez pola, lasy i mokradła okrężną trasą o długości ponad 50 kilometrów, 3 grudnia rywalizując między sobą o liczbę rozstrzelanych Żydów. Pozostałych przy życiu 550 mężczyzn skierowano do Sokala oraz 400 do Bełza. Podczas czterodniowego marszu Żydzi otrzymywali tylko jeden bochenek chleba dziennie na 30 osób.
4 grudnia do Sokala dotarło 300 osób i 400 do Bełza. Niemcy nakazali im przekroczyć granicę, ale radziecka straż graniczna początkowo odmówiła ich przyjęcia. Wielu utonęło usiłując przeprawić się przez Bug. Ostatecznie kilkuset Żydom udało się przedostać na terytorium Związku Radzieckiego do Sokala i Bełza, gdzie udzielono im pomocy. Kilka osób znalazło schronienie w wioskach po stronie niemieckiej. Nieliczni chełmscy Żydzi zdecydowali się na powrót do Chełma.
Wedle szacunków sporządzonych w czasie wojny z blisko 2 tysięcy zgromadzonych 1 grudnia 1939 roku na placu E. Łuczkowskiego marsz śmierci przeżyło około 150 mężczyzn. Okoliczna ludność z przerażeniem wspominała widok setek zabitych wzdłuż drogi Chełm-Hrubieszów.
W 80. rocznicę niemieckiej zbrodni Stowarzyszenie Chelmer Organization of Israel wraz z Keren Kedoshei Hrubieszów zorganizowało symboliczny marsz na placu E. Łuczkowskiego oraz przejazd na trasie Chełm-Hrubieszów, połączony z postojami w miejscach pamięci w Pobołowicach, Buśnie, Mojsławicach, Cichoborzu i Małkowie nad Bugiem. Główne uroczystości z udziałem izraelskiej delegacji potomków chełmskich i hrubieszowskich rodzin żydowskich zaplanowano w Chełmie, gdzie na budynku przy placu E. Łuczkowskiego odsłonięto pamiątkową tablicę, a ceremonię pożegnalną w Hrubieszowie.
Źródła:
Verify Details of Massacre of 1.900 Jews in Poland, „The Jewisch Post”, Indianapolis, 26 stycznia 1940; www.yadvashem.org; www.jewishgen.org; https://www.holocausthistoricalsociety.org.uk/contents/ghettosa-i/chelm.html; https://www.jta.org/1940/01/22/archive/1900-jews-slain-by-nazis-in-4-day-march-to-soviet-border-revolt-is-d-n-b-version.
Kamirianna
